Бұлар әртүрлі дәрежедегі бірдей эмоциялар деуге болады. Адам үшін белгісіз, маңызды немесе қажетті нәрсені күту кезінде мидың шиеленісуінен осы эмоциялар туындайды.
Емтихан мен көпшілік алдында біз қаншалықты алаңдайтынымызды еске түсіріңіз, мұғалімдердің қандай көңіл-күйде болатынын, қандай сұрақ қоятынын, көрермендердің қойылымға қалай қарайтынын білмегендіктен — жүрек жиірек соғып, денеміз терлеп немесе салқындап, тамағымызда тас тұрғандай сезімде боламыз.
Үрей мен қорқыныш осы симптомдарды күшейеді.
ДҮРБЕЛЕҢДІ ұстамалар ерекше орын алады.
Дүрбелеңді ұстама вегетативті дағдарыс деп аталады, бұл психовегетативті синдромның ауыр көрінісі. Дүрбелеңді ұстама өмірде бір рет болуы мүмкін. Қайталанатын дүрбелеңді ұстама дүрбелеңнің бұзылысында жиі кездеседі.
Дүрбелеңді ұстаманың басты белгісі — дүрбелең деңгейіне жететін қатты қорқыныш. Мұндай дүрбелең міндетті түрде кем дегенде 4 басқа симптомдармен үйлесіп, тіпті одан да көп симптомдармен көрініс береді.
Үрей мен дүрбелеңді ұстамамен бірге жүретін, жалпы 14 вегетативті симптомдар сипатталған:
1. қатты жүректін соғуы, жүректің шалыс соғуы
2. терлеу (пациенттердің айтуынша терлеу, ыстық немесе суық сезінеді)
3. денеде қалтырау және діріл сезімі
4. алқыну, тұншығу, тез тыныс алу
5. ауаның жетіспеушілік сезімі
6. жүрек пен кеуде аймағындағы ауырсыну және ыңғайсыздық
7. жүрек айну және лоқсу сезімі
8. бас айналу және теңселу
9. әлсіздік, ентігу, есінен талғандай сезіну
10. аяқ-қолдардың үйіп қалуы, сырқырау, шаншу сезімдері
11. денеде ыстық және суық толқындарын сезіну
12. қоршаған ортаның және сіздің денеңіздің шындыққа еместігін сезіну
13. өлім немесе жаман аурудан қатты қорқу
14. жынды болу немесе өз-өзімді бақылаудан жоғалтып аламынба деп қорқу (мен өз-өзімді басқара алмаймын және бір жаман нәрсе жасап қоямын деп қорқу).
Дүрбелеңді ұстамалары өте жиі кездеседі: халықтың арасында 1,5% -дан 4% -на дейін. Алматыда осындай пациенттердің саны шамамен 10 000 болады, қалалық емханалардың пациенттерінің арасында дүрбелеңді ұстама бар пациенттер шамамен 6% құрайды.
Көбінесе мұндай науқастарды вегетативті дағдарыс немесе симпато-адреналды дағдарыс немесе диэнцефалдық синдром диагнозымен неврологтар емдейді. Терапевттерде бұл науқастарда тітіркенген ішек синдромы, тітіркенетін қуық синдромы, нейро-қан айналым дистониясы, вегетативті-тамырлы дистония диагнозы қойылады.
Көбінесе дүрбелеңді ұстама бар науқастар эндокринологқа жүгінеді. Бірақ бұл мамандар өрескел өзгерістерді таппайды. Дүрбелеңді ұстаманың негізгі көріністері пароксизмалды (кенеттен) шабуылдар, вегетативті және эмоционалды белгілер болып саналады.
Қарап тексергенде қан қысымы сынап бағанасының 150 мм дейін жоғарылауы анықталады, сирек жағдайда қан қысымының будан да жоғары болуы кездеседі; дене температурасы шамалы көтерілуі мүмкін; қатты жүрек соғысы; терлеу және аяқ-қолдарының сууы немесе қызба сезімі. Дүрбелең шабуылдары кенеттен, ешқандай себепсіз, өлім қорқынышымен басталады. Шабуылдардың қайталануымен өлім қорқынышын белгілі бір аурудың қорқынышына айналдыруға болады — инфаркт, инсульт, алжасу және т.б.
Қорқыныш пен үрейсіз басталатын дүрбелең шабуылдарының түрлерінің бірі — «дүрбелеңсіз дүрбелең». Мұндай шабуылдарда тек вегетативті белгілер ғана бар (жоғарыда аталған). Мұндай науқастардың 20-40% неврологтар мен терапевттерде кездеседі.
Дүрбелеңмен байланысты тағы бір топ — конверсиямен байланысты.
Мұндай шабуылдар кезінде қорқыныш сезілмейді, бірақ вегетативті симптомдарға ұстама кезінде қатты бас ауруы, басқа жерде ауырсыну және кенеттен құсу қосылады.
Конверсиялық симптомдардан кездесетіні:
1. тамақта немесе кеудеде тас тұрғандай сезімі
2. аяқ-қолдын қимылсыздығына дейін алып келетін әлсіздік
3. психологиялық жайлылық кезінде қалпына келетін көру немесе есту қабілетінің нашарлауы
4. жүрістің өзгеруі
5. дауыстын өзгеруі (дауыс шықпаудан «біреудің дауысымен сөйлеу» жағдайына дейін)
6. естен тану немесе ес жоғалту
7. қолдың бұралып және дененің майысуына алып келетін бұлшықеттердің қысымы.
Барлық конверсиялық симптомдар сырт көзге өте қорқынышты көрінгенімен толығымен қайтымды. Осындай симптомдар болғанда мидың және жүйке талшықтарының ешқандай зақымдары болмайды. Білікті невропатолог пен психотерапевт мұндай жағдайды инсульттен, эпилепсиядан және басқа сал ауруларынан және ұстамалардан нақты ажыратады. Психотерапевттің емі мен психокоррекциясы көптеген жағдайларда дүрбелең шабуылы мен конверсиялық белгілерден толық жазып шығарады.
Дүрбелеңді ұстамалардың туындау себептері бойынша да әртүрлі:
1. дүрбелең шабуылдарының 80% -ы психикалық-эмоционалды бұзылыстардың салдарынан толық деннің саулығы аясында, не бір маңызды стресстің немесе көптеген ұсақ-түйектердің жиналуы нәтижесінде болады. Мұндай дүрбелеңді ұстамаларды тек психотерапевтер мен психологтар емдейді.
2. дүрбелең шабуылдарының тек 20% -ы мидың зақымдануынан (мысалы, эпилепсия, инсульттан кейін немесе Альцгеймер ауруы фонында) немесе әлдеқайда ауыр психикалық бұзылыс кезінде болады. Ем мидың көректендіруін, тыныштандыруын және психотерапияны жақсарту үшін тағайындалу керек.
3. Созылмалы нейроинфекциялар аясында пайда болған дүрбелең шабуылдары осы 20% -ды құрайды: көбінесе бұл герпес вирусы, токсоплазмоз, бруцеллез. Емдеу инфекцияны басуға бағытталған болуы керек.
Мысалы, психожарақаттық жағдаймен қатар инсульт немесе ми жарақаты болған кезде жиі кездесетін аралас дүрбелең түрлері де бар Емдеудің негізгі әдістері: психотерапия, тыныштындыратың дәрілер, антидепрессанттар.
Сонымен қатар эндокринологиялық бұзылыстарды — қалқанша безді, жыныстық гормондардың бұзылуы, анемияны (гемоглобин деңгейінің төмендеуі), дәрумендердің жетіспеуін, жүрек-тамыр жүйесі, өкпе ауруларын жоққа шығару қажет.
Дүрбелең шабуылы бар науқастар үшін ең жаман нәрсе — өлім, есінен ауысу немесе өзін-өзі басқаруды жоғалту. Осы қорқынышқа мен, әрдайым, «дүрбелең кезінде сіз өлмейсіз, есіңізден ауыспайсыз және өзінді-өзің басқаруды жоғалтпайсыз» деп қатаң ескертіп отырамын. Бұл жай ғана осынлай сезілетін және сіз қиын көтере алатын жағдай.
Дүрбелең шабуылдарын емдеу қиын емес. Науқас үшін бастысы — психотерапевт немесе психологтың барлық ұсыныстарын орындау. Емдеу тәртібі нақтылы және сатылы болуы керек. Бұндай жағдайларда өздігінен болатын ғажайып күтудің қажеті жоқ, дәрігерге жүгінін емделу керек.
Дүрбелеңді ұстамаларды басқаша қарастырсақ. Мидың жұмысы тұрғысынан, мидың стресске қарсы тұра алатын өз жүйесі бар. Біріншіден, гипоталамус, гипофиз, бүйрек үсті бездері іске қосылып, адреналин мен кортизол сияқты заттарды қанға шығарады. Бұл гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі (ГГБҮБ) жүйесі және симпатоадреналды жүйесі (СА).
Әдетте, бұл жүйелер күйзеліскезінде қосылып, қиындықтарды жеңуге көмектесіп, содан кейін өз-өзімен өшеді. Жағдайлардың белгілі бір жиынтығында (мінездің ерекшеліктері, қатты психожарақаттық жағдай, бірнеше жыл бойындағы көп стресс, ми қызметінің әлсіреуі, ми жарақаты және т.б.) бұл ГГБҮБ және СА жүйелері қалай өшіруді шартты түрде «ұмытады».
Ал тұрақты жұмыс істейтін жүйелер адреналин мен кортизолды шығаруды жалғастырады. Ол неғұрлым ұзаққа созылса, серотонин жүйесі де іске қосылып, кернеуге байланысты серотонин азаюынан, нәтижесінде депрессия қосылады. Сондықтан, үрей мен дүрбелең психотерапияның мақсаттарының бірі — ГГБҮБ және СА-ді қайтадан өшіруге үйрету.
Үрей, қорқыныш және дүрбелең шабуылдарын басқару әдістері
1. Терең және баяу тыныс алу. Сіз қаншалықты баяу тыныс алсаңыз, соғұрлым тезірек тынышталасыз. Ол осылай жұмыс істейді.
Кезбе жүйкесі барлық ішкі мүшелерден өтеді. Оның көмегімен асқазан, өкпе, жүрек және т.б. жұмысы бақыланады. Бұл омыртқа мен жұлыннан айналып өтіп, мидан барлық ағзаларға өтетін жалғыз жүйке. Бұл жүйке бойындағы сигналдар ми мен ағзаларға екі жолмен өтеді. Кезбе жүйкесін басқаруға болатынын ежелгі кезеңдерде байқаған және сол себепті өзін-өзі реттеу әдістері пайда болған, йога, тай чи, цигун және т.б.
Қалай? Бұл жүйке көкет арқылы өтеді, ал көкет – іш және кеуде қуыстарын бөлетін жалпақ бұлшық ет. Ішіңізбен терең және баяу тыныс алғанда, кезбе жүйке миға бәрі жақсы және тыныш, демалуға болатындығы туралы сигнал жібереді.
Ал жиі және таяз тыныс алу, керісінше, нашар, қорқынышты және қашу керек екендігі туралы дабыл қағады. Сондықтан сіз қаншалықты баяу тыныс алсаңыз, соғұрлым тыныш боласыз, осылайша сіз дүрбелең шабуылдарын тоқтатып, тамыр соғуын жиілігін, тітіркенуді азайтып және ойларыңызды реттеуге болады. Баяу және терең тыныс алу мидың және ауатамырлары мен қан тамырларын кеңейтеді. Ал ішпен тыныс алу — бұл ішкі ағзалардың жұмсақ массажы болғандықтан, олардың жұмысы мен қан айналымын жақсартады.
Мұндай тыныс тыныштандырып қана қоймайды, тамырдың жиі соғуын азайтады.
Тыныс алуды GIF-ке қарап бастаңыз, 4 секундтын ішінде дем аласыз (кеуде және ішпен толық дем аласыз), содан кейін дем шығаруды 8 секундқа созасыз (бақбақты үрлегендей). Осы әдіспен демді 15-20 рет алып шығарыңыз.
Сіз кез-келген басқа ұқсастықты елестете аласыз — мысалы, дем алғанда сіз көрігін қыздыратын ұста болсаңыз, ауаны шығарған кезде күйді орындайтын аккордеон боласыз, және т.б.
2. Ашнердің рефлексі. Екі саусағыңызбен жабық көздерінізге басыңыз GIF-те көрсетілгендей, сонда көз алдында шеңберлер мен дақтар түседі. 3-5 секунд ұстап тұрыңыз және босатыңыз. Осы әдістін 10-15 әрекетін жасаңыз. Ашнер рефлексі тамыр соғуын (немесе жүрек соғу жиілігін) баяулатады.
3. Жаттығу — 20-30 отырып тұру жасаңыз (кеудені жерден көтеру, белтемірге тартылу, орнында жүгіру және т.б.). Үрей мен қорқыныш кезінде шығарылатын адреналин және кортизол («стресс гормондары»), бұлшық еттерді белсендіруге арналған.
Жануарлар әлемінің өкілдеріне қараңыз. Жыртқышты (қасқыр, жолбарыс және т.б.) сезінген бұғы (қоян, тышқан) қашып кетеді. Бұғылардың миы адреналин мен кортизолдың пайда болуына жағдай жасап, оның бұлшық еттерінің тез жиырылып тез қашуына мүмкіндік жасайды. Яғни, іс жүзінде бұғы қасқырдан қорықпайды, ол тек қашу керек екенін біледі.
Сонымен қатар, олжаны көргенде қасқыр да осы заттарды — адреналин мен кортизолды шығарады, бірақ қуып жету үшін. Қасқыр қорқыныш сезінбейді, оның аштық сезімін қанағаттандыру керек.
Ағзаның химиясы бірдей болғанымен, себептері әртүрлі. Сондықтан, әрқайсысымыз стресстік гормондардың әрекетін қолдануға болатын өмірдің мақсатын таба аламыз.
20-30 рет жаттығулар жасаңыз, ГИФ сізге көмектеседі. Сіз адреналин мен кортизолды ұстап азайтып, олардың қандағы мөлшерін төмендетіп, өзіңізді тыныш сезінетін боласыз.
4. Егер сіздің дүрбелең ұстамаңыз, қорқынышыңыз бен үрейіңіз жиі тыныс алудан, немесе алқынудан басталса, онда бұл гипервентиляциялық синдромы … Бұл диагноз тыныс алу жүйесінде мәселе таппаған кезде қояды, бірақ адам ентігуге шағымданады.
Ия, бұл, шын мәнінде, ентігу емес, ауа жетпейтін немесе дем бітіп қалған сезімдері. Мұндай жағдай психожарақаттық жағдайдан кейін болады. Осындай ентігу жиі шошудан немесе қатты қорқыныштан туындайды. Кейбір дүрбелеңді ұстамалар осындай ентігуімен болады. Адам жиі және таяз дем ала бастайды.
Жиі тыныс алу кезінде қандағы оттегінің деңгейі күрт жоғарылайды, осыған байланысты мидың қан тамырлары және ауатамырлары тарылып, оттегінің артық болуынан қорғаныс ретінде пайда болады. Бұл күй неғұрлым ұзаққа созылса, соғұрлым тарылту күшейе бастайды. Стресс жағдайындағы мидың ойлау қабілеті қиынға соғады, ал тамырлары тарылып, жоғары кернеу және қорқыныш салдары күшейеді.
Қалтаны алыңыз да (қағаз, пластик), сол қалтаның ішіне дем ала бастаңыз. Бұл қандағы оттегінің деңгейін төмендетуге және көмірқышқыл газының деңгейін жоғарылатуға көмектеседі. Көмірқышқыл газы мидың қан тамырларын және ауатамырларын кеңейтуге көмектеседі, осындай шара адамды тез тыныштандырады. №1 суреттегідей баяу және терең дем алуға тырысыңыз. Гифке қараңыз. Сіз деміңізді мүмкіндігінше ұстап тұрыңыз, бұл сонымен бірге ұстаманы жеңуге көмектеседі.
Қорықпаңыз, сіз сөзсіз тұншықпайсыз, сіздің миыңыз бұған жол бермейді. Адамнын санасы жоғалса да өздігінен автоматты түрде дем алады.
Мазасыздық ойлармен үрей, қорқыныш және дүрбелең жағдай болғанда қалай күресуге болады.
Бұл көптеген адамдарға ең қиын міндет.
Ойлар сіздің бөлігіңіз, сіздің миыңыздың өнімі екеніне, керісінше дүние емес екеніне өзіңізді түсінуге және сендіруге тырысыңыз. Битке өкпелеп тоныңды отқа жақпа. Жаман ойлар – ол кішкентай бит.
Өз ойларыңызды қайтадан бақылау және басқару үшін не істей аласыз?
1. Лимонның дәмін елестетіп көріңіз
Сіз аузыңызда сілекейді шыққанын сездіңіз, миыңыз лимонның қышқыл дәмін естен түсірді.
Бұл сіз өзіңізді лимон туралы ойлауға мәжбүр ете алғаныңызды білдіреді, ал ми сіздің ойыңызға құлақ асып, лимонның дәмін берді. Яғни, кез-келген жағдайда сіз өзіңізді басқара аласыз. Аздап күш салыңыз.
2. Үрейленген кезде жағымсыз ойлар пайда болғанда, өзіңізді басқаға ойларға аударуға тырысыңыз. Өзінізді тұтынатын кез-келген әрекетті табыңыз — сурет салу, жұмбақтарды шешу, үй тазалау, ән салу, тоқу, құрылыс жинақтары және т.б. Егер сіз бірдеңемен айналыссаңыз, ойларыңыз да бос қалмайды. Ал бос миді бірінші кездесетін ойлар толтырады.
3. Егер сіз өз ойыңызбен бос жүре алмасаңыз, онда барлық мазасыз ойларды қағазға жаза бастаңыз. Өзінізге жеке блокнот арнап, мазасыз ойлар сізге қатты мазалаған кезде жазып отыруға болады. Әр жолы жазылған ойлар азая түседі. Ойларды қағазға салу үдерісі тыныштандырады және ойларға сырттай қарауға мүмкіндік береді. Көптеген адамдар үрейлі ойларын оқығанда күле бастайды. Өз ойларыңызды сырттай қараудың бұл тәсілі оларға деген көзқарасты өзгертеді. Сіздің ойларыныз сізді жеп қояды және сізді одан сайын алаңдатады.
4. Өз қорқынышыңызбен осы шарттар бойынша келісуге тырысыңыз: «Сен менің қорқынышым. Мен саған күн сайын жарты сағат (15-20 минут) азаптауға мүмкіндік беремін. Таймерді әр рет 15-20-30 минутқа орнатқан сайын (өз уақытыңызды таңдауыңыз керек) сен, қорқыныш, өз қалаған нәрсені жасай аласын. БІРАҚ таймер шырылдағаннан кейін сен кетіп, бүгін қайтып келмейсің». Бұл әдіс қорқыныш пен дүрбелең шабуылдарын басқаруға мүмкіндік береді, және бірте-бірте үрейлі-фобиялық күй күн сайын қысқарып, әлсірей бастайды.
Үрейлі-фобиялық бұзылыстарды жеңудің жалпы нұсқаулары:
1. Аптасына 5 рет кемінде 30 минут дене шынықтыру
2. Күніне дене салмағының әр кг-на 30-50 мл сұйықтық ішу керек, ыстықта көбірек ішу керек. Алкоголь, газы жоқ және өте тәтті емес кез-келген сұйықтық (су, шай, жеміс сусындары, жеміс сусындары және т.б.) тұтынуға жарамды.
3. Күнделікті жұмыс жоспарын және алдағы күндерге, аптаға, айға жоспар құрыңыз. Қорқыныш белгісіздіктен туындағанын ескере отырып, мұндай жоспарларды жасау өте жұбанышты болады.
4. Өзіңізді жақсы ойлармен ойлауға мәжбүрлеңіз, уақыт өте келе позитивті ойлар теріс пиғылды шығаруы мүмкін.
5. Сізге рахат пен демалуға мүмкіндік беретін өзінізге хобби, белсенділікті табыңыз.